Tarih boyunca insanlar serinlemenin yollarını aradılar. Yıllarca kapı girişlerine ıslak hasırlar asarak ya da hava akımını evin içine girmeden avludaki fıskiyelerin içinden geçirerek serinlemeye çalıştılar. Su buharlaştıkça hava sıcaklığı düştü ve nem ortaya çıktı. Bu yöntem tarih boyunca mevcuttu. Willis Carrier tarafından geliştirilen teknolojiye kadar.
Yerli Amerikalılar evlerinin altına su hendekleri inşa ettiler ve serinlemek için suyun buharlaşarak soğumasını sağladılar. Güneybatı Colorado’da yaşayan Yerli Amerikalı Anasaziler, evlerini güneşten korunan bir kanyonun kaya yüzüne inşa ederek başarılı olabildiler.
Serin kalmanın bu yollarına ek olarak, el fanları binlerce yıldır tercih edilen bir yöntem oldu. 16. yüzyılda moda bile oldular ve Çinliler, el fanlarını ilk geliştirenler oldu. 19. yüzyılda havayı serinletmek için vantilatörlerin önüne buz yerleştirildi. 19. yüzyılın sonlarında ise batıya seyahat eden insanlar, bir yamaca oyulmuş, yeraltına inşa edilmiş veya çimden yapılmış evlerin sıcağı mükemmel bir şekilde yalıttığını ve kışın da ısınmak için işe yaradığını keşfetti.
Aynı zamanda buhar ve sıcak su ısıtma sistemleri, kış için makul bir ısınma sağladı. Ancak yapay soğutma, havalandırma veya nem kontrolü için pratik yöntemler yoktu. Hava ısıtma sisteminde, ısı transferinin akışkan ortamı olarak hava, buharın veya suyun yerini aldı. Ancak bu, havayı hareket ettirmek için güçlü fanların geliştirilmesine bağlıydı.
İçindekiler
Klima, Teknolojiyi Geliştirdi
1860’larda gemilerin ve madenlerin havalandırılmasında endüstriyel uygulamalar için büyük fanlar ortaya çıktı. Baltimore’daki Johns Hopkins Hastanesi’nin 1873’te buharla çalışan başarılı bir hava sistemine sahip olmasına rağmen, bu sistemin binalara yaygın olarak uygulanması 1890’larda elektrikle çalışan fanların gelişimi sayesinde oldu.
Bunu soğutma teknolojisinde önemli yenilikler izledi. Gıda depolama için soğutma makinelerinin geliştirilmesi bir rol oynadı. Ancak kilit unsur Willis Carrier’ın su buharını bir hava akımına püskürtülen soğuk su damlacıkları üzerinde yoğunlaştırarak nemin giderilmesi sorununu çözen patentiydi. Baskı, tütün ve tekstil fabrikalarında nem kontrolü ile başlayan Carrier, yavaş yavaş “insan yapımı hava” sistemini geliştirdi.
Ve “Klimanın Babası” olarak adlandırılan Willis Carrier, icadı ile bugün ekonomiye güç veren sayısız endüstrinin doğmasına yol açtı. Unlu mamullerden savaş malzemelerine kadar her şeyin üretimi klima sayesinde mümkün oldu.
İnsanlar sıcaktan kaçmak için soğutulmuş sinemalara gelirken, klima doğrudan gişe rekorları kıran yaz filmlerine yol açtı. Buluşunun mümkün kıldığı sıcaklık ve nemin kontrolü, alışveriş merkezlerini, uçuşları, bilgisayarları ve sunucuları bile mümkün kıldı.
Willis Haviland Carrier
Willis Carrier, 26 Kasım 1876’da Angola, New York’ta Duane Williams Carrier ve Elizabeth R. Haviland’ın oğlu olarak doğdu. Matematik onun en sevdiği dersti. İnsanlığın en zor sorunlarından biri olan iç mekan ortamındaki sıcaklık ve soğukluk sorununu kontrol etmek için büyüyecek olan bu mucidin bir problemi vardı. Çocukken kesir kavramını kavramakta güçlük çekiyordu.
İnatçı bir çocuktu ve durmadan çalışıyordu. Mücadelesini fark eden annesi, ona kesirleri elmalar yardımıyla öğretti. Bütün elmaları çeşitli büyüklükte kesirli parçalara bölerek Carrier’in anlamasını sağladı. Carrier yıllar sonra bu dersin öğrendiği en önemli ders olduğunu söyledi.
1894’te Angola Akademisi’nden ve 1897’de Buffalo Lisesi’nden mezun oldu. 1897’den başlayarak Cornell Üniversitesi’nde okudu. 1901’de yine aynı üniversiteden Mühendislik Yüksek Lisans derecesi ile mezun oldu. Aynı yıl Buffalo Forge Company’de çalışmaya başladı.
Demir üretmek için kurulan bu şirket daha sonra; sondaj makineleri, buhar motorları ve pompaları da üreterek genişledi. 17 Temmuz 1902’de Carrier, yaşam şeklini temelden iyileştirecek bir endüstri başlatarak dünyanın ilk modern klima sistemini tasarladı.
Aynı yıl Buffalo Forge’da mühendis oldu. Daha sonra, dünyanın ilk modern iklimlendirme sistemi olarak kabul edilen sistemin çizimlerini bu şirkete sundu. 1915’te Carrier Engineering Corporation’ı kurmak için Buffalo Forge’dan ayrıldı.
İlk Klimanın Amacı Neydi?
Genç mühendis Willis Haviland Carrier’in icat ettiği ilk modern klimanın sebebi serinletmek değildi. Çoğumuz klimayı serin ve rahat kalmanın bir yolu olarak düşünürüz. Ancak, ilk önce çok farklı bir amaç düşünülerek icat edildi.
Carrier, klimayı 1902’de Brooklyn, New York’ta bulunan ‘Sackett & Wilhelms Litografi ve Baskı Şirketi’nin nem nedeniyle preslerinde yaşadığı kalite sorunlarını çözmek için geliştirdi. Aynı zamanda Buffalo Forge Company’de araştırma mühendisiydi. Bu nedenle kendi tesisini saran nem sorununu çözmek için tasarımı tamamladı. Carrier’ın bu tasarımı ile modern klima doğdu. Bu yeni buluşun etkisi baskı endüstrisinin çok ötesine ulaşacaktı.
İlk Modern Klima
1902 yılında Willis Carrier, Pittsburgh’da bir peronda tren bekliyordu. Sisli bir sabahtı; önünü görmekte zorluk çekiyordu. İşte tam da o sabah hayatı değiştirecek olan buluşu aklına gelmişti. Sis oluşturmak için kuru havayı sudan geçirebileceğini fark etti.
Bunu yaparak, içinde belirli miktarlarda nem bulunan havayı oluşturacaktı. Bir yıl içinde, modern klimanın temel yapı taşı olan nemi kontrol etme buluşunu tamamladı. 1911 yılında, bugün klima hesaplarının temelini teşkil eden ve havanın; sıcaklık, rutubet ve ısı tutumu arasındaki ilişkiyi gösteren tabloyu icat etti.
1922’de Los Angeles’taki Grauman Metropolitan Tiyatrosu’nda ısıtma, soğutma ve kontrol cihazlarıyla birlikte eksiksiz bir sistem uyguladı. Carrier tarafından iklimlendirilen ilk ofis ise, 1928’de, San Antonio, Teksas’taki 21 katlı Milam Binası idi. Bodrum katında, diğer katlardaki küçük klima depolarına soğuk su sağlayan merkezi bir soğutma tesisi vardı. Bu tavandaki kanallar aracılığıyla her bir ofis alanına soğuk hava sağlıyordu.
1932’de, 32 katlı Philadelphia Tasarruf Fonu Derneği Binası için biraz farklı bir sistem benimsendi. Merkezi klima santralleri, 20. katta soğutma tesisi ile birlikte yerleştirildi. Ardından, şartlandırılmış hava, dikey kanallar aracılığıyla katlara ve yatay olarak her odaya dağıtıldı. Yerel ve merkezi her iki hava işleme sistemi de yüksek binalarda halen kullanılmaktadır.
Büyük Buhran ve II. Dünya Savaşı, iklimlendirme sistemlerine olan talebi azalttı. Bu nedenle Carrier, 1949’da New York’ta Birleşmiş Milletler Sekreterliği’nin inşasına kadar, büyük ısıyla etkili bir şekilde başa çıkabilecek bir iklimlendirme yöntemi üretmedi.
Bu binanın tamamı cam perde duvarlardan yapılmıştı. Bu defa şartlandırılmış hava (ve su) sadece tavandan değil, aynı zamanda cam duvarın hemen içindeki boru üniteleri aracılığıyla da iletildi. Borular, çevredeki ısı kaybını veya artışını dengelemek ve içeriyi istenen ısıya getirmek için ılık veya soğuk su içeriyordu.
Marilyn Monroe ile Klima Etkisi Artıyor
Amerikalı elektrik mühendisi Willis Haviland Carrier 1904 yılında da su püskürtmeli ilk klima sistemini icat etti. Daha sonra Carrier, icadına “havayı işlemden geçiren aygıt” adını verdi. Kendi adıyla kurduğu mühendislik firması (Carrier hala dünyanın önde gelen şirketlerinden biri) 1927 yılında ev tipi klima üretmeye başladı. Ardından, bu buluş dünyanın en meşhur aktrislerinden biriyle eşleşti.
Marilyn Monroe, 1955 yapımı ‘The Seven Year Itch’, ‘Yaz Bekarı’ filminde New York’un sıcak yaz günlerinde çaresizce serinlemeye çalışan genç bir kadını canlandırıyordu. Çaresiz kadın çamaşırlarını buzdolabında saklıyordu. Marilyn Monroe’nun beyaz elbisesinin eteklerinin uçuştuğu ünlü pozu da yine bu filmden.
Dünyaya Rahatlık Getirmek
Willis Carrier, iklim, konfor ve üretim gereksinimlerinin iklimlendirmenin değerini belirleyeceğini erkenden fark etmişti. Bu buluş dünyaya rahatlık getirecekti.
Bu mütevazi başlangıçlardan itibaren Carrier, Amerika Birleşik Devletleri’nde işini küresel hale getiren ilk girişimcilerden biri oldu. Klimanın baskıyı kolaylaştırmak ve daha sağlıklı hale getirmek, ısı kontrolüyle şekerleme ve tekstil imalatını iyileştirmek, sağlık hizmetlerinde ilerlemeye yardımcı olmak gibi yaşamın ve sayısız iş kolunun ilerlemesine olanak sağladı. Bu buluş, sinema salonlarını yaz sıcağından kaçmak için keyifli mekanlara dönüştürdü ve film endüstrisinde bile devrim yarattı.
Carrier, başından beri uluslararası bayiler, distribütörler ve müşterilerden oluşan bir ağ geliştirdi. Avrupa ve Asya’daki ilk kurulumlarla elde edilen başarı, klimanın uluslararası sınırlar ötesinde evrensel başarısıydı. Klimanın geleceği ise çok daha parlak gibi gözüküyor.
Carrier ve Ailesi
Carrier’in özel hayatı ise mühendisliğinin aksine üzüntülerle dolu. İlk eşi Edith Claire Seymour ile Cornell’de tanışan Carrier ilk görüşte aşık oldu ve 29 Ağustos 1902’de evlendiler. Fakat evlilikleri uzun sürmedi. Edith Claire Seymour 1912’de yaşamını yitirdi.
Carrier 16 Nisan 1913’te Jennie Tifft Martin ile yuva kurdu. Tifft Martin ise 1939 yılında hayatını kaybetti. Son olarak 1941’de de Indiana, Terre Haute’den Elizabeth Marsh Wise ile hayatını birleştirdi.
Carrier’ın bir çocuğu vardı, Howard Carter Willis. Daha sonra iki çocuk daha evlat edindi. Carrier ve üç karısı da Buffalo, New York’taki Forest Lawn Mezarlığında yatıyor.
Carrier’in Ölümü ve Onurları
Bilim ve endüstriye katkılarından dolayı Willis Carrier, 1935’te Lehigh Üniversitesi ve 1942’de Alfred Üniversitesi tarafından fahri doktora derecesi aldı. Carrier, yine 1942’de Franklin Enstitüsü tarafından bilim, mühendislik ve yapılarda mükemmellik için verilen Frank P. Brown Madalyası aldı.
Dünyanın en ünlü mühendis ve mucitlerinden Willis Haviland Carrier 7 Ekim 1950’de New York’ta öldü. Ölümünden sonra 1985 yılında Ulusal Mucitler Onur Listesi’ne girdi. 1998’de TIME dergisinin “20. Yüzyılın En Etkili 100 Kişisi” listesine dahil oldu. 2008’de ise Buffalo Bilim Müzesi Onur Listesi’ne alındı.
Carrier’in Vizyonunu Sürdürmek
Günümüzde klima, yüksek teknolojili bilgi işlemden gıda taşımacılığına ve insan verimliliğine kadar her şeyde kritik bir rol oynamaya devam ediyor. Enerji verimliliği ve sürdürülebilirlik üzerine inşa edilen yeni inovasyonlarla dünyaya üretkenlik ve konfor getiriyor.
Klimanın olmaması, hastanelerde temiz hava teknolojisi ile her gün mümkün olan tıbbi mucizelerin olmaması anlamına da gelirdi. Temel ihtiyat olan gıdaların uzun ömürlülüğü de olmazdı. Ve sanat, tarihi eserler ve simge yapılar korunamazdı.
İklimlendirmenin etkisi geçtiğimiz yüzyılda büyük ölçüde genişlemiş olsa da Carrier sürdürülebilirlik taahhüdünden asla vazgeçmedi. Doğal bir lider olarak, dünya çapındaki Yeşil Bina Konseylerinin kurucu üyesi oldu.
Yaklaşık 119 yıl önce Willis Carrier modern klimayı icat etti. Yenilik ve onun etrafında inşa edilen şirket, sayısız endüstriyi mümkün kılacak, yaşamları iyileştirecek ve dünyayı sonsuza dek değiştirecekti. Tüm bunlar büyük hayaller kurmaya cesaret eden bir adam tarafından mümkün oldu.
Günümüz Carrier Isıtma ve Soğutma Sistemleri
Carrier ısıtma ve soğutma sistemleri, bir yüzyıldan fazla bir süredir Amerika Birleşik Devletleri’nde üretiliyor. Willis Carrier, 1902’de modern klimayı icat etti. İlk üretim tesisi 1920’de Newark, N.J’de yer aldı.
1930 yılında şirket, uzun yıllar büyümeye ve genişlemeye devam ettiği Syracuse’a taşındı. 1979’da ise United Technologies Company, şirketi satın aldığında, Syracuse tesisini küçülttü ve üretim çeşitli yerel ve uluslararası konumlara taşıdı.
Her tesis, Carrier ısıtma ve soğutma sistemlerinin belirli bir alanında uzmanlaşmaya başladı ve her tesiste farklı parçalar üretilmeye başlandı. Örneğin Indianapolis’teki tesis daha çok konut ve ticari klimalar üretiyor. Colliersville tesisinde ısı pompaları ve yoğuşmalı üniteler yapılıyor. Konut ve ticari yoğuşmalı paket üniteleri Tyler, Teksas’tan geliyor. Diğer tesisler de aksesuarlar ve soğutucular üretiyor.
1994 yılından bu yana şirket, ozona zarar veren soğutucuların kullanımını ortadan kaldırmada lider oldu. Amerika’da ve dünyanın çeşitli yerlerinde bulunan üretim tesisleri, mevcut yeşil teknolojileri kullanmak üzere çalışıyor. Meksika’daki tesis, özellikle yeşil bir bina olarak karşımıza çıkıyor.
Kaynakça
*Engineers Hand-Book of Tables, Buffalo Forge Company, Created by Willis Haviland Carrier, 1876-1950
* How Precision Engineers Created the Modern World, Simon Winchester, 2019
* How Innovation Works, Serendipity, Energy and the Saving of Time, Matt Ridley, 2020
*https://www.carrier.com, About Carrier story
*Southwestern Advantage Topic Source, Animals, History, People, Places, Wars, by The Southwestern Company, 2011
www.SWadvantage.com
