BIOS Nedir?

Bilgisayarlarla alakalı çok çeşitli terimler, teknoloji kullanıcılarının karşılarına çıkabilmektedirler. Çeşitli işlemler sırasında bu terimlerle karşılaşan insanlar, bu terimlerin ne anlama geldiklerini merak edebilmektedirler. BIOS da bu terimlerden birisidir. BIOS’un ne olduğunu bilmeyen kişiler, BIOS nedir diye merak etmektedirler.

Temel giriş/çıkış sistemi veya çok daha sık kullanılan, uluslararası adıyla BIOS bir bilgisayar açıldığında mikroişlemcisinin çalıştırdığı, ön yüklü bir yazılımdır. Bu yazılım işletim sistemini başlatmak gibi hayati bir role sahip olmanın yanı sıra, bilgisayarın işletim sistemi ile sabit disk, video adaptörü, klavye, fare ve yazıcı gibi bağlı donanımlar arasındaki bilgi akışını kontrol eder. Bizler de bu yazımızda sizler için BIOS’u daha yakından inceleyerek BIOS nedir sorusuna cevap vermeye çalışacağız.

BIOS’un Tarihçesi

1975 yılında Amerikalı bilgisayar bilimci olan Gary Kildall “BIOS” ifadesini kullanan ilk yazılımcı olarak tarihe geçti. Bu teknoloji, 1981 yılında IBM’in ilk kişisel bilgisayarına dahil edilmiştir. Sonrasında BIOS, diğer bilgisayarlarda da kullanılarak uzun bir süre bilgisayarların önemli bir bileşeni haline gelmiştir. Günümüzde uzun yıllardır kullanılan BIOS’un günümüzde yerini UEFI almaya başlamıştır.

Yeni bir teknoloji diyebileceğimiz Unified Extensible Firmware Interface (UEFI) yeni ve sürekli gelişen bilgisayar teknolojisini daha sağlıklı destekleyen bir yazılım olması sebebiyle BIOS’un yerini almıştır. Bundan dolayı BIOS deyim yerindeyse “emekli olmuştur”.

Dünyaca ünlü işlemci üreticisi Intel, 2020 yılından itibaren işlemcilerini UEFI yazılımına uygun bir mimaride üreteceğini açıkladı. Bunun yanı sıra şirket, bu işlemcilerde BIOS desteği bulunmayacağını açıklamıştır. UEFI aslında BIOS’un yerini almak için geliştirilen bir teknolojidir. Ancak BIOS’un uzun yıllar boyunca kullanılmasından dolayı UEFI yüklü bilgisayarlarda dahi UEFI, BIOS olarak anılabilmektedir.

Popüler BIOS Üreticileri Kimlerdir

IBM, ilk zamanlarda BIOS’un tek sahibi konumundaydı. Phoenix Technologies’in de aralarında bulunduğu bazı şirketler kendi BIOS’larını üretmek için IBM’in ilk versiyonunu tersine mühendislikle geliştirdiler. Phoenix, bunu IBM dışında BIOS ile çalışan bilgisayar üreten şirketlerin oluşması için yaptı. Compaq bunu gerçekleştiren şirketlerden biriydi. Günümüzde çok çeşitli teknoloji şirketi BIOS çipleri içeren anakart modelleri üretmektedir. Bu şirketlere örnek olarak şunlar gösterilebilir:

• Asus
• Foxconn
• Hewlett-Packard (HP)
• AMI
• Ricoh

BIOS’un İşlevleri Nelerdir?

BIOS, bazıları bilgisayarın çalışması ve işleyişi için kritik olmakla birlikte temel olarak aşağıda belirtilen dört farklı işleve sahiptir:

• İşletim sistemini yüklemeden önce, bilgisayar donanımını test eder. Bu test sonucunda herhangi bir sorun olmadığından emin olur. Herhangi bir sorun tespit edildiğinde kullanıcıya bu sorunun ne olduğuna dair ipuçları verir.
• Önyükleyici kullanarak işletim sistemini bulur ve bilgisayarın bu işletim sistemi üzerinden başlatılması için gerekli komutu verir.
• Bilgisayarın temel donanımına kısıtlı da olsa erişim sağlar. Sonrasında kullanıcıya bu donanımların kontrolü için bazı yetkiler verir.
• BIOS kurulumu adı verilen bir fonksiyon aracılığı ile bilgisayarda gösterilecek tarih, saat ve konum gibi ayarların yapılmasına olanak sağlar.

Özetle BIOS için bir “aracı” görevi gördüğü söylenebilir. Bu aracı, bilgisayarın işletim sistemi ile bilgisayarların temel donanımları arasındaki köprüdür. Bilgisayarın çipinde olması sebebiyle hayli hassas bir mimariye ve yazılım kaynaklı dengeye sahip olan araç, bileşiminde bazı hataların meydana gelmesiyle bilgisayarı işlevsiz hale getirebilir. Böyle durumlarda söz konusu bilgisayar için tek çözüm bir temiz format haline gelebilir.

BIOS Nasıl Çalışır?

BIOS, anakart üzerindeki bir yonga üzerinde yer alması sebebiyle bilgisayarlarda ön yüklü olarak gelen standart bir yazılımdır. “Silinebilir programlanabilir salt okunur bellek” (EPROM) yongasında saklanır ve mikroişlemcinin kullanımına sunulur. Aynı konumda yer alan işlemciler, kullanıcılar bilgisayarı açma komutu verdiğinde kontrolü BIOS’a devreder.

Bu komutu alan BIOS, bilgisayarın açılmasının önünde herhangi bir donanımsal ya da yazılımsal engel olup olmadığını kontrol eder. Herhangi bir engele rastlanmadığı takdirde bilgisayara yüklü olan işletim sistemini devreye sokarak bilgisayarın açılması işlemine katkıda bulunur.

BIOS Her İşletim Sistemiyle Uyumlu Mudur?

BIOS nedir sorusunun cevabını öğrendikten sonra BIOS her işletim sistemiyle uyumlu mu diye merak edebilirsiniz. Yakın zamana kadar üretilen neredeyse her anakart modelinde BIOS mevcuttur. Bu doğrultuda BIOS anakart donanımının bir bileşenidir. Bundan dolayı bilgisayarların BIOS’a erişimi ve BIOS’u yapılandırması işletim sisteminden bağımsızdır. Böylece bilgisayar hangi işletim sistemini çalıştırıyor olursa olsun BIOS, işletim sisteminden bağımsız bir şekilde çalışır. Yani BIOS işlemleri, işletim sisteminden bağımsız bir şekilde gerçekleşmektedirler.

BIOS Neden Önemlidir?

BIOS’un bilgisayarlar için önemli olmasının çeşitli sebepleri mevcut. Bu sebepleri şu şekilde açıklayabiliriz:

1. Bilgisayarın işletim sistemini tespit etmesine ve boot işlemini başlatmasını sağlar: Bilgisayarınızın anakartına bağlı Salt Okunur Bellek (ROM) veya flash bellek yongası genellikle BIOS yazılımını barındırır. Yonganın konumu önemlidir çünkü sistem açıldığında devreye giren ilk yazılımdır. Bu yazılım da işletim sisteminin başlatılması için aracı görevi görür.
2. Bilgisayarı güvenlik tehditlerine karşı korur: Güvenlik yaması genellikle belirli bir sorunu ele almak için sağlanır. Bir güvenlik açığı tespit edilir ve güncelleme bunu düzeltir. Güvenlik yükseltmelerinin çoğu önemsizdir. Bundan dolayı bilgisayarınıza zarar verme olasılığı çok düşüktür. Güvenlik yamalarının, sağlayıcı tarafından yayınlandıktan sonra kullanıcı tarafından en kısa sürede yüklenmesi beklenmektedir. Bu noktada BIOS, kullanıcılara yardımcı olur.
3. Fark edilmesi zor yazılım kaynaklı hataların giderilmesine yardımcı olur: BIOS sayesinde anakart hataları ve diğer hatalar kolaylıkla bulunabilir ve düzeltilebilir.
4. Bilgisayarın açılma işleminin bir parolayla korunmasına olanak sağlar: BIOS yazılım sürümlerinin çoğu, herhangi bir BIOS işlemi gerçekleşmeden önce bir parola girmenizi gerektiren parola korumalı önyükleme sağlar. BIOS aslında tüm sistemin çalışmasını bir parola ile güvence altına alır. Çünkü başlatma sırasında neredeyse tüm işlevlerini yerine getirir. Ancak kaybolan bir BIOS parolasını kurtarmak biraz zaman alabilir.

BIOS’a Nasıl Erişim Sağlanır?

BIOS Kurulum Yardımcı Programı aracılığıyla kullanıcılar BIOS’a erişebilir ve BIOS’u özelleştirebilir. Kullanılan bilgisayara bağlı olarak, Kurulum Yardımcı Programına erişim biraz farklılık gösterir. Ancak çoğu bilgisayarda BIOS’a erişim benzerdir. Bu doğrultuda genel olarak aşağıdaki prosedürler takip edildiği takdirde BIOS’a erişim sağlanabilir:

• Bilgisayarı kapatın veya yeniden başlatın.
• Bilgisayar yeniden başlatıldığında “kuruluma başlanıyor” veya benzeri bir bildirim olup olmadığına bakın. Sistem yapılandırma ekranına erişmek için basılması gereken tuş, genellikle bu mesajla birlikte görüntülenecektir. Del, Tab, Esc ve fonksiyon tuşlarından herhangi biri sık sık BIOS ekranına erişmek için kullanılan bazı tuşlardır (F1-F12).
• Komut istemini görür görmez belirlenen tuşa hızlıca basın.

Belirtilen yolu izleyerek BIOS’a erişim sağlayabilirsiniz. BIOS’a erişim sağladıktan sonra Kurulum Yardımcı Programında donanım ayarlarını, önyükleme sırasını veya önyükleme aygıtını ve diğer yapılandırma seçeneklerini değiştirebilirsiniz.

BIOS Güvenliği ve Kontrolü Nasıl Sağlanır?

BIOS güvenliği sıklıkla göz ardı edilmektedir. Ancak bilgisayar korsanlarının işletim sistemi üzerinde kötü amaçlı kod çalıştırmasını önlemek için BIOS güvenliği önemlidir. Bundan dolayı bilgisayar kullanıcıların bu noktada dikkatli olması gerekiyor. Örneğin bir siber güvenlik şirketi olan Cylance, yayınladığı bir raporda mevcut kusurların fidye yazılım programlarının bir anakartın UEFI’sine sızmasını ve bu sızıntının ne gibi güvenlik ihlallerine yol açabileceğini gösterdi.

Bu boyutta hazırlanan bir rapor özellikle bilgisayar ağları ile işleyişine devam eden dev şirketleri etkiledi. Bu şirketler, bünyelerinde daha çok bilişim uzmanı barındırmaya başladılar. Bunun yanı sıra bu uzmanlar aracılığıyla bilgisayarların güvenliğine daha fazla önem gösterilmeye başlandı.

BIOS’u korumak tamamen sizin kontrolünüzde olmayabilir. Ancak önlem almak için aşağıda belirtilen üç ana yöntemden birisini tercih edebilirsiniz:

• BIOS’unuza bir parola atamak.
• Diskinizi bütünüyle şifrelemek.
• Güvenli bir kripto işlemcisi olan Güvenilir Platform Modülü (TPM) çipi kullanmak. Bu çip kriptografik işlemleri yürütür. Çip, çeşitli fiziksel güvenlik katmanları tarafından parazitlere ve kötü amaçlı yazılımlara karşı korunur.

BIOS Türleri ve Alternatifleri Nelerdir?

BIOS’un çeşitli alternatifleri mevcut. Bu doğrultuda BIOS nedir sorusuna cevap bulduktan sonra alternatifleri hakkında da bilgi almak isteyebilirsiniz. BIOS’un türleri ve alternatifleri şu şekildedir:

• Geleneksel (Sık kullanılan) BIOS: Eski anakartlarda eski BIOS sürümleri yer almaktadır. Yani bu anakarta sahip bilgisayarlarda bilgisayar, eski BIOS sürümü üzerinden açılmaktadır. Eski BIOS sürümü, CPU ve bileşenlerin nasıl iletişim kuracağı konusunda ekstra kısıtlamalar getirebilir. Bunlar yalnızca metin yükleme yöntemlerine sahiptir ve yaklaşık 2 terabayttan büyük diskleri tanımlayamazlar. Bu BIOS türü, Intel’in desteğini kesmesiyle birlikte piyasada azalarak yok olmaya başlamıştır.
• EFI: Bir süre için BIOS kendi kategorisindeki tek firmware uygulamasıydı. Daha sonrasında Intel, kısa süre içerisinde bunun farkına vardı. Bunun sonucunda şirket, Genişletilebilir Çerçeve Arayüzünü (EFI) oluşturmaya başladı. Bu durum, mimari öncelikli hale getirilen kapsamlı çerçeveye ihtiyaç duymadan donanım cihazları için ürün yazılımı geliştirmeye yönelik açık bir standartlar setinin oluşturulmasına yol açtı. Microsoft, Apple ve Intel gibi teknoloji devleri günümüzde halen bu standartlara uygun mikroçip üretimi yapmaktadırlar.
• UEFI: UEFI (Unified Extensible Firmware Interface), BIOS yerine geliştirilen bir arayüzdür. UEFI ile birlikte bilgisayarlar daha hızlı gelişmiştir. Çünkü UEFI, BIOS’un olanak sağlamadığı şeylere izin vermektedir. Örneğin UEFI ile birlikte bilgisayarlarda 2 TB’dan büyük diskleri kullanmak mümkün hâle geldi. Bunun yanı sıra UEFI, bilgisayarların açılış süresini hızlandırdı. Böylece UEFI ile bilgisayarlarda performans artışı da yaşanmış oldu. Bunun yanı sıra UEFI, BIOS’a göre daha güvenilir bir arayüz olarak ön plana çıkmaktadır.
• Apple, üretmiş olduğu cihazlarda BIOS’u kullanmamayı tercih etti. Bununla birlikte Apple da UEFI ile bir dönüşüm sürecine girdi. Böylece Apple, üretmiş olduğu bilgisayarlarda BIOS yerine daha yenilikçi arayüzler kullanmayı tercih ediyor. Bu durum da Apple cihazların performansının anakartında BIOS yüklü olan bilgisayarlara göre daha yüksek olmasını sağlıyor.

BIOS Nedir: Genel Değerlendirme

Anakartlar, bilgisayarların olmazsa olmaz donanımlarından birisidir. Bilgisayar anakartında yer alan BIOS da bilgisayarların işleyişi için önemli bir role sahip. BIOS, bilgisayarın donanımı ve yazılımı arasında bir köprü görevi görmektedir. Bundan dolayı BIOS’un işlevi fazlasıyla kritiktir. Ancak bazı teknoloji kullanıcıları, BIOS’un ne işe yaradığını tam olarak bilmemektedirler. Bundan dolayı BIOS nedir sorusu sıklıkla sorulmaktadır.

Kullanılmaya başlanmasının üzerinden neredeyse yarım yüzyıl geçen bu teknoloji, geçen süreçte birçok kez geliştirilmiş ve evrimleşmiştir. Böylece günümüzde insanlara bilgisayarları üzerinde birçok kritik kontrol olanağı sunan önemli bir arayüz haline gelmiştir.

Gelişen teknolojiyle birlikte BIOS, teknoloji kullanıcılarının ihtiyaçlarını karşılayamaz hâle geldi. Bunun sonucunda BIOS yerine geliştirilen UEFI kullanılmaya başlandı. Ancak birçok teknoloji kullanıcısı, oluşan kalıplardan dolayı UEFI kullanmasına rağmen bu arayüze hâlâ BIOS demektedir. Bundan dolayı BIOS kavramı, teknoloji kullanıcılarının karşılarına sıklıkla çıkmaktadır. Bizler de bu yazımızda sizler için BIOS nedir sorusuna cevap vermeye çalıştık. Böylece hazırlamış olduğumuz içeriğe göz atarak BIOS hakkında bilgi sahibi olabilirsiniz.